Pani Geneviève Fettweis wraz z Królewskim Muzeum Sztuki zajęła się symboliką kwiatów w malarstwie. Udostępniono tę pracę w internecie, dlatego zdecydowałam się opracować jej polską wersję językową.
Kwiaty w malarstwie XV, XVI i XVII w.
Królewskiego Muzeum Sztuk Pięknych w Belgii.
Przedstawianie kwiatów zajmowało
ważną rolę już w starożytności. Kwiaty są obecne w egipskich
malowidłach, minojskich freskach i jako ozdoba ścienna rzymskich
willi.
W Rzymie i Grecji kwiaty były ściśle
związane z siłami boskimi. Na przykład Flora , Bogini wiosny i
kwiatów w starożytnym Rzymie, Chloris w Grecji, żona Zefira- boga wiatru
zachodniego. Jest często przedstawiana w tryumfalnym rydwanie,
udekorowanym kwiatami , w kwiatowym wieńcu na głowie i bukietem
kwiatów. Innym przykładem jest Wenus, bogini miłości, której
jednym z atrybutów jest róża.
Traktaty takie jak „ Historia roślin
„ Teofrasta i „ Historia Naturalna” Piliniusza Starszego
dostarczają nam wiedzy o właściwościach leczniczych i znaczeniu
roślin w kulturze antycznej.
Słowo raj- z gr. „paradeisos” , z
perskiego „pairidaeza” jest używane przez Kserofonta w
odniesieniu do ogrodu Cyrrusa. W Biblii znajdujemy informację w
księdze Genesis o” ogrodzie otoczonym murem, gdzie rosną
wszelkiego rodzaje roślin i kwiatów” jako symbolu szczęścia i
radości życia. W „ Pieśni nad Pieśniami „ otoczony ogród”
(Hortus conclusus) staje się synonimem boskiej miłości, a w
średniowieczu stanie się alegorią Kościoła pod przewodnictwem
Marii Panny.
Hortus conclusus ma także swój
świecki odpowiednik , opisany w 1237 r przez Guillauma de Lorris i
Jean de Meun- w „ Powieści o róży”
Na początku ery chrześcijańskiej,
Ojcowie Kościoła ( Klemens z Aleksandrii) zakazali przedstawiania
kwiatów w ikonografii religijnej. Ten zakaz stał się przyczyną
spadku znaczenia ogrodów na przestrzeni kolejnych tysiąca lat.
Chrześcijanski Zachód zmienił swoje spojrzenie dopiero po
wyprawach krzyżowych. Stopniowo antyczni bogowie i piękno ,
przestali stanowić zagrożenie dla Kościoła.
Większość roślin w ilustrowanych
średniowiecznych mszałach jest pochodzenia rodzimego oprócz róż
irysów i lili, ulubionych przez Rzymian , a uprawianych już przez
Kreteńczyków już 2 tys lat pne. Te trzy kwiaty zostały wymienione
w dziele „ Capitulaire de Villis” jako zalecane w
średniowiecznych ogrodach przez Karola Wielkiego. Po wyprawach
krzyżowych wzrosło zainteresowanie roślinami z bliskiego wschodu,
które mogły się zaaklimatyzować w ogrodach Pizy,Padwy , Florencji
i Ledy.
Kwiaty jako obiekty symboliczne mają
wiele znaczeń w zależności od kontekstu. Ich krótkotrwałe piękno
jest hołdem dla bogactwa i piękna przyrody, ale może również
wyrażać kruchość ludzkiego istnienia, przemijalność dóbr
ziemskich- np. liście zjadane przez owady.
Stopniowo kwiaty tracą znaczenie
symboliczne i stają się obiektami przyjemności dla zmysłów .
Symbolika owadów.
Owady latające, pełzające
pojawiają się często na płótnach równocześnie z kwiatami.
Podstawowa interpretacja ich symboliki ma związek z próżnością.
Muchy
W obrazach martwych natur są
przeciwieństwem motyli i oznaczają związek z szatanem ( Władcą
Much, Belzebubem ). Muchy są kojarzone ze złem i rozkładem. Są symbolem grzechu i zła .
Motyl
Jest symbolem duchowości . Greckie
słowo” psukhe” oznacza równocześnie i duszę i motyla. Obraz
wyłaniania się motyla z poczwarki symbolizuje duszę opuszczającą
ciało po śmierci. Metamorfoza ta może być również symbolem
przemiany duchowej człowieka. Dla chrześcijan motyl jest symbolem
zmartwychwstania i zbawienia.
Gąsienica.
Jest symbolem brzydoty, także duchowej
i zła.
 |
Tryptyk Jana de witte 1473
Musees Royaux des Beaux-Arts de Belgiqe
|
Ołtarz został zamówiony przez Jana de Witte, burmistrza Brugii, z okazji jego ślubu z Marią Hoose w lipcu 1473 roku. Na bocznych panelach ołtarza przedstawiono modlącą się parę młodą. Znajdują się oni w ogrodzie otoczonym murem (Hortus conclusus), otoczonym blankami. Na centralnym panelu Matka Boska z Dzieciątkiem siedzi pod altaną z białych róż. Wokół Matki Boskiej rosną lilie, poziomki, bratki i nagietki.
Róża.
Róża to symbol miłości, kwiat Afrodyty (Wenus), zrodzonej z piany morskiej. W miejscu ,gdzie bogini wyszła na brzeg wyrósł krzew białej róży.. Afrodyta/Wenus obdarowała ją urodą, Dionizos odurzającym zapachem, a trzy Gracje kolejno urokiem, blaskiem i radością. Nic więc dziwnego, że róża stała się jednym z kwiatów kojarzonych z Maryją Dziewicą: biała symbolizuje czystość, czerwona przywołuje na myśl boską miłość i mękę Chrystusa.
Lilia
W starożytności lilia była kwiatem Junony/ Hery (kwiat narodził się z mleka Junony karmiącej Herkulesa). Symbolizował kobiecą płodność, piękno i duchowe spełnienie. W ikonografii chrześcijańskiej symbolizuje czystość i niewinność. Dlatego często lilię znajdujemy na obrazach przedstawiających Zwiastowanie.
Lilia jest również symbolem heraldycznym: herbem Florencji i królów Francji.
Fiołek, bratek.
Oba należą do tego samego gatunku i mają mniej więcej to samo znaczenie symboliczne: skromność, pokorę i poddanie się woli boskiej.
Fiołek, o ulotnym zapachu, jest szeroko rozpowszechniony i sławny od czasów starożytnych (był uprawiany w Persji i Konstantynopolu).
Fiołki i bratki bardzo często występują na obrazach przedstawiających pokłon pasterzy i Trzech Króli, a także w przedstawieniach Matki Boskiej z Dzieciątkiem.
Poziomka
Jej potrójne liście nawiązują do Trójcy Świętej, krótkie, płożące się łodygi czynią go symbolem pokory a białe kwiaty są znakiem czystości.
Słodycz owoców przywołuje na myśl raj, ich czerwony kolor – Mękę Pańską. Poziomka odradza się po zimie - jest więc znakiem zmartwychwstania.
Mniszek pospolity
Uważany za chwast, jest kojarzony z gorzkimi ziołami, które spożywano podczas obchodów Paschy (Wj 12, 8). Ze względu na ząbkowane liście, mniszek lekarski nazywany jest również „zębem lwa”, z którym niekiedy utożsamia się Chrystusa (por. św. Jan, Ap 5, 5). W ten sposób mniszek stał się symbolem zmartwychwstałego Zbawiciela i odkupienia ludzkości.
Mistrz legendy o św. Urszuli (Anonimowy mistrz działający w Brugii pod koniec XV wieku)
Św. Anna Samotrzecia w otoczeniu św. Jana Chrzciciela, św. Ludwika, św. Katarzyny i św. Barbary
.
We wnętrzu kościoła, przed zasłoną, na tronie zasiada Święta Anna, u jej kolan siedzi Matka Boska z Dzieciątkiem. Za murem kościoła znajduje się ogrodzony ogród (Hortus conclusus) z furtką wejściową i podwyższonymi rabatami kwiatowymi, otoczonymi wierzbową lub leszczynową kratą porośniętą różami.
Irys
Nazwa tego kwiatu pochodzi od imienia posłanniczki bogów i personifikacji tęczy. Powszechnie uważany jest za jeden z kwiatów kojarzonych z Matką Boską. Symbolizuje Trójcę Świętą i czasami zastępuje lilię w przedstawieniach Zwiastowania. Nieporozumienie może również wynikać z etymologii. W języku niemieckim irys nazywany jest „schwertlilie”, czyli „lilia mieczowa” (kształt liści przywodzi na myśl miecz, który przeszył serce Matki Boskiej). W starych zielnikach irys nazywany jest „mieczykiem”.
Na obrazie, na płaszczu św. Ludwika znajdują się stylizowane lilie. Jest to heraldyczny symbol francuskiej rodziny królewskiej zwany lilią , choć w rzeczywistości jest to żółty irys. Legenda głosi, że Chlodwig, podczas bitwy pod Vouillé w 1440 roku, przeszedł w bród rzekę (Loarę), gdzie rosły żółte irysy, co pozwoliło mu zaskoczyć przeciwników, Wizygotów, i odnieść zwycięstwo. Następnie wybrał ten kwiat jako swój herb. Inna legenda odnosi się do Ludwika VII.
Goździk
Dianthus caryophyllus
Jest to jeden z najstarszych kwiatów, pochodzenia śródziemnomorskiego, ponownie sprowadzony do naszych regionów podczas wypraw krzyżowych. Jego łacińska nazwa, wywodząca się z greki, „dianthus”, oznacza „kwiat Boga”. Jego podobieństwo do gwoździa przywołuje na myśl mękę Chrystusa. W obrazach przedstawiających pięć zmysłów kojarzony jest z węchem. Często przedstawiany na portretach z XV i XVI wieku, symbolizuje zaręczyny i wierność.
