Symbolika kwiatów w malarstwie XV- XII w

Pani  Geneviève Fettweis   wraz z  Królewskim Muzeum  Sztuki  zajęła się symboliką kwiatów w malarstwie. Udostępniono tę pracę w internecie, dlatego zdecydowałam się opracować jej polską wersję językową.

Kwiaty w malarstwie XV, XVI i XVII w. Królewskiego Muzeum Sztuk Pięknych w Belgii.

Przedstawianie kwiatów zajmowało ważną rolę już w starożytności. Kwiaty są obecne w egipskich malowidłach, minojskich freskach i jako ozdoba ścienna rzymskich willi.

W Rzymie i Grecji kwiaty były ściśle związane z siłami boskimi. Na przykład Flora , Bogini wiosny i kwiatów w starożytnym  Rzymie, Chloris w Grecji, żona Zefira- boga wiatru zachodniego. Jest często przedstawiana w tryumfalnym rydwanie, udekorowanym kwiatami , w kwiatowym wieńcu na głowie i bukietem kwiatów. Innym przykładem jest Wenus, bogini miłości, której jednym z atrybutów jest róża.

Traktaty takie jak „ Historia roślin „ Teofrasta i „ Historia Naturalna” Piliniusza Starszego dostarczają nam wiedzy o właściwościach leczniczych i znaczeniu roślin w kulturze antycznej.

Słowo raj- z gr. „paradeisos” , z perskiego „pairidaeza” jest używane przez Kserofonta w odniesieniu do ogrodu Cyrrusa. W Biblii znajdujemy informację w księdze Genesis o” ogrodzie otoczonym murem, gdzie rosną wszelkiego rodzaje roślin i kwiatów” jako symbolu szczęścia i radości życia. W „ Pieśni nad Pieśniami „ otoczony ogród” (Hortus conclusus) staje się synonimem boskiej miłości, a w średniowieczu stanie się alegorią Kościoła pod przewodnictwem Marii Panny.

Hortus conclusus ma także swój świecki odpowiednik , opisany w 1237 r przez Guillauma de Lorris i Jean de Meun- w   „ Powieści o róży”

Na początku ery chrześcijańskiej, Ojcowie Kościoła ( Klemens z Aleksandrii) zakazali przedstawiania kwiatów w ikonografii religijnej. Ten zakaz stał się przyczyną spadku znaczenia ogrodów na przestrzeni kolejnych tysiąca lat. Chrześcijanski Zachód zmienił swoje spojrzenie dopiero po wyprawach krzyżowych. Stopniowo antyczni bogowie i piękno , przestali stanowić zagrożenie dla Kościoła.

Większość roślin w ilustrowanych średniowiecznych mszałach jest pochodzenia rodzimego oprócz róż irysów i lili, ulubionych przez Rzymian , a uprawianych już przez Kreteńczyków już 2 tys lat pne. Te trzy kwiaty zostały wymienione w dziele „ Capitulaire de Villis” jako zalecane w średniowiecznych ogrodach przez Karola Wielkiego. Po wyprawach krzyżowych wzrosło zainteresowanie roślinami z bliskiego wschodu, które mogły się zaaklimatyzować w ogrodach Pizy,Padwy , Florencji i Ledy.

Kwiaty jako obiekty symboliczne mają wiele znaczeń w zależności od kontekstu. Ich krótkotrwałe piękno jest hołdem dla bogactwa i piękna przyrody, ale może również wyrażać kruchość ludzkiego istnienia, przemijalność dóbr ziemskich- np. liście zjadane przez owady.

Stopniowo kwiaty tracą znaczenie symboliczne i stają się obiektami przyjemności dla zmysłów .

Symbolika owadów.

Owady latające, pełzające pojawiają się często na płótnach równocześnie z kwiatami. Podstawowa interpretacja ich symboliki ma związek z próżnością.

Muchy

W obrazach martwych natur są przeciwieństwem motyli i oznaczają związek z szatanem ( Władcą Much, Belzebubem ). Muchy są kojarzone ze złem i rozkładem. Są symbolem grzechu   i zła .

Motyl

Jest symbolem duchowości . Greckie słowo” psukhe” oznacza równocześnie i duszę i motyla. Obraz wyłaniania się motyla z poczwarki symbolizuje duszę opuszczającą ciało po śmierci. Metamorfoza ta może być również symbolem przemiany duchowej człowieka. Dla chrześcijan motyl jest symbolem zmartwychwstania i zbawienia.

Gąsienica.

Jest symbolem brzydoty, także duchowej i zła.

Tryptyk Jana de witte 1473
Musees Royaux des Beaux-Arts de Belgiqe

Ołtarz został  zamówiony przez Jana de Witte, burmistrza Brugii, z okazji jego ślubu z Marią Hoose w lipcu 1473 roku. Na bocznych panelach ołtarza przedstawiono modlącą się parę młodą. Znajdują się oni w ogrodzie otoczonym murem (Hortus conclusus), otoczonym blankami. Na centralnym panelu Matka Boska z Dzieciątkiem siedzi pod altaną z białych róż. Wokół Matki Boskiej rosną lilie, poziomki, bratki i nagietki.

Róża.

Róża to symbol miłości, kwiat Afrodyty (Wenus), zrodzonej z piany morskiej. W miejscu ,gdzie bogini wyszła na brzeg wyrósł krzew białej róży.. Afrodyta/Wenus  obdarowała ją urodą, Dionizos odurzającym zapachem, a trzy Gracje  kolejno urokiem, blaskiem i radością. Nic więc dziwnego, że róża stała się jednym z kwiatów kojarzonych z Maryją Dziewicą:  biała symbolizuje czystość, czerwona przywołuje na myśl boską miłość i mękę Chrystusa.

Lilia

W starożytności lilia była kwiatem Junony/ Hery (kwiat narodził się z mleka Junony karmiącej Herkulesa). Symbolizował kobiecą płodność, piękno i duchowe spełnienie. W ikonografii chrześcijańskiej symbolizuje czystość i niewinność. Dlatego często lilię znajdujemy na obrazach przedstawiających  Zwiastowanie.

Lilia jest również symbolem heraldycznym: herbem Florencji i królów Francji.

Fiołek, bratek.

Oba należą do tego samego gatunku i mają mniej więcej to samo znaczenie symboliczne: skromność, pokorę i poddanie się woli boskiej.

Fiołek, o ulotnym zapachu, jest szeroko rozpowszechniony i sławny od czasów starożytnych (był uprawiany w Persji i Konstantynopolu).

Fiołki i bratki bardzo często występują na obrazach przedstawiających  pokłon pasterzy i Trzech Króli, a także w przedstawieniach Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Poziomka

Jej potrójne  liście nawiązują do Trójcy Świętej, krótkie, płożące się łodygi czynią go symbolem pokory a białe kwiaty są znakiem czystości.

Słodycz owoców przywołuje na myśl raj, ich czerwony kolor – Mękę Pańską. Poziomka   odradza się po zimie -  jest więc  znakiem zmartwychwstania.

Mniszek pospolity

 Uważany za chwast, jest kojarzony z gorzkimi ziołami, które spożywano podczas obchodów Paschy (Wj 12, 8). Ze względu na ząbkowane liście, mniszek lekarski nazywany jest również „zębem lwa”, z którym niekiedy utożsamia się Chrystusa (por. św. Jan, Ap 5, 5). W ten sposób mniszek stał się symbolem zmartwychwstałego Zbawiciela i odkupienia ludzkości.

Mistrz legendy o św. Urszuli (Anonimowy mistrz działający w Brugii pod koniec XV wieku)

Św. Anna Samotrzecia w otoczeniu św. Jana Chrzciciela, św. Ludwika, św. Katarzyny i św. Barbary

.

We wnętrzu kościoła, przed zasłoną, na tronie zasiada Święta Anna, u jej kolan siedzi  Matka Boska z Dzieciątkiem. Za murem kościoła znajduje się ogrodzony ogród (Hortus conclusus) z furtką wejściową i podwyższonymi rabatami kwiatowymi, otoczonymi wierzbową lub leszczynową kratą porośniętą różami.

Irys

Nazwa tego kwiatu pochodzi od imienia posłanniczki bogów i personifikacji tęczy. Powszechnie uważany jest  za jeden z kwiatów kojarzonych z Matką Boską. Symbolizuje Trójcę Świętą i czasami zastępuje lilię w przedstawieniach Zwiastowania. Nieporozumienie może również wynikać z etymologii. W języku niemieckim irys nazywany jest „schwertlilie”, czyli „lilia mieczowa” (kształt liści przywodzi na myśl miecz, który przeszył serce Matki Boskiej). W starych zielnikach irys nazywany jest „mieczykiem”.

Na obrazie, na płaszczu św. Ludwika  znajdują się stylizowane lilie. Jest to heraldyczny symbol francuskiej rodziny królewskiej zwany lilią , choć w rzeczywistości jest to żółty irys. Legenda głosi, że Chlodwig, podczas bitwy pod Vouillé w 1440 roku, przeszedł w bród rzekę (Loarę), gdzie rosły żółte irysy, co pozwoliło mu zaskoczyć przeciwników, Wizygotów, i odnieść zwycięstwo. Następnie wybrał ten kwiat jako swój herb. Inna legenda odnosi się do Ludwika VII.

Goździk

Dianthus caryophyllus

Jest to jeden z najstarszych kwiatów, pochodzenia śródziemnomorskiego, ponownie sprowadzony do naszych regionów podczas wypraw krzyżowych. Jego łacińska nazwa, wywodząca się z greki, „dianthus”, oznacza „kwiat Boga”. Jego podobieństwo do gwoździa przywołuje na myśl mękę Chrystusa. W obrazach przedstawiających pięć zmysłów kojarzony jest z węchem. Często przedstawiany na portretach z XV i XVI wieku, symbolizuje zaręczyny i wierność.